| Site menu |
|
 |
| Bölüm katagorileri |
|
|
| Anket |
|
|
| Istatistik |
Toplam çevrimiçi : 1 Ziyaretci: 1 Kullanici: 0 |
|
| Üyelik Girişi |
|
|
|
Karaçay-Balkar Türkçesi Sayfa: 4
j, ş ]: KBT’deki c, ç, j, ş diş-dudak ünsüzlerinin telaffuzu, TT’deki
c, ç, j, ş sesleriyle aynıdır. KBTKA’daki karşılıkları дж, ч, ж, ш
harfleridir. Sözgelimi: джюджек~cücek [civciv], чычхан~çıçh’an [sıçan,
fare], aдеж~adej [gem], шашхын~şaşh’ın [çılgın, deli], vs.
Karaçay-Bashan-Çegem ağızlarındaki söz başındaki c sesi, Çerek ağzında
ż [dz] sesine dönüşürken [bkz. Diş ünsüzleri], Holam-Bızıngı
ağızlarında ve Çegem bölgesinin bir kısmında j sesine dönüşmektedir.
Sözgelimi: carık>jarık [ışık, aydınlık], culduz>julduz [yıldız],
vs. Ayrıca günümüzde Kabardey-Balkar Özerk Cumhuriyetindeki KBT yazı
dilinde ve bütün matbuatta дж [c] harfi yerine ж [j] harfi
kullanılmaktadır. Bunun dışında, KBT’de yabancı dillerden girmiş
sözlerdeki j sesi hem konuşma dilinde, hem de yazı dilinde
kullanılmaktadır. Sözgelimi: jurnal [dergi], adej [gem], şibji [yeşil
biber], kımıja [çıplak], ajım [şüphe], vs.5. Ön damak ünsüzleri
[ g, h¹, k, l, r, y ]: KBT’deki g, k, l, r, y ön damak ünsüzlerinin
telaffuzu, TT’deki g, k, l, r, y sesleriyle aynıdır. KBTKA’daki
karşılıkları г, к, л, р, й harfleridir. Sözgelimi: гебдеш~gebdeş
[yemlik], кекел~kekel [perçem], лобан~loban [köstebek], aйбат~aybat
[gösterişli], vs. KBT’de bir de ön damak h¹ ünsüzü vardır. Bu
ses aynı k sesi gibi ön damakta teşekkül eden bir sestir. Sözgelimi:
h¹ora [doru], nartüh¹ vs. [16]. Ayrıca Rusça’dan girmiş bazı sözler de
aynı şekilde ön damak h¹ ünsüzüyle telaffuz edilir. Sözgelimi: h¹imya
[kimya], arh¹iv [arşiv], vs. KBT yazı dilinde h¹ ünsüzü için ayrıca bir
harf belirtilmez. Bu sesin ve KBT’deki diğer h² ve h³ seslerinin
KBTKA’daki karşılığı х harfidir. Çerek ağzında bazı sözlerde
g>h¹ ses değişimi söz konusudur. Sözgelimi: ketgen edi>keth¹en
edi [gitmişti]. Fakat bu g>h¹ değişimi kesin bir kural değildir. Yine,
Karaçay-Bashan-Çegem-Holam-Bızıngı ağızlarında ince ünlü seslerden önce
veya sonra daima ön damak k ünsüzü geldiği halde, Çerek ağzında kimi
zaman arka damak q ünsüzü gelmektedir. Sözgelimi: köz>qöz [göz],
küzgü>qüzgü [ayna], vs. Fakat bu k>q ses değişimi de kesin bir
kural değildir. [s. 153] 6. Arka damak
ünsüzleri [ ġ, h², q, ñ ]: KBT’deki ġ, h², ñ arka damak ünsüzlerinin
tümü Anadolu’da konuşulan TT’de olduğu halde, TT’nin yazı dilinde
[İstanbul Türkçesinde] bu sesler kullanılmamaktadır. KBT’deki q sesi,
TT’de kalın ünlü sesten önce veya sonra kelen arka damak k sesidir.
KBT’deki arka damak ünsüzlerinin KBTKA’daki karşılıkları гъ, х, къ, нг
harfleridir. Sözgelimi: aлгъыш~alġış [dua, dilek], хоншу~h’onşu
[komşu], къалакъ~qalaq [tahta parçası], кенг~keñ [geniş]. KBT’deki
ġ sesi, arka damakta teşekkül eden, eski Türkçedeki ġ sesidir. Bu ses
TT’de ğ sesine dönüşmüştür. KBT’deki h² sesi arka damakta, eski
Türkçe’deki q sesinin sızıcılaşmasıyla teşekkül eden bir sestir ve
KBT’deki asıl h sesi budur. Sözgelimi: qoçh²ar [koç], h²urcun [cep],
h²ıynı [büyü], vs. KBT’de kalın ünlü seslerden önce veya sonra
daima arka damak q ünsüzü gelir. Sözgelimi: qonaq [konuk], ayaq,
[ayak], vs. Fakat, bu kurala uymayan sözler de vardır. Bunlar yabancı
dillerden girmiş sözlerdir. Sözgelimi: qırdık [çimen], qak [lapa], vs. KBT’deki
ñ sesi, bütün Türk lehçelerinde olduğu gibi, arka damakta teşekkül
eden, yumuşak ve tonlu bir ünsüzdür ve ancak söz ortasında ve söz
sonunda kullanılır. Sözgelimi: tañ [tan], keñ [geniş], kañña [tahta],
keññeş [istişare, meclis], caññız [yalnız], toññuz [domuz], vs. Sonu
n ve ñ sesleriyle biten sözlerin sonuna yönelme hal -ġa, -ge ekleri
geldiğinde, hem söz sonundaki n sesi ñ sesine, hem de yönelme hal
eklerinin başındaki ġ ve g sesleri ñ sesine dönüşür. Sözgelimi:
men-ge>meññe~mañña [bana], sen-ge>seññe~sañña [sana],
çeten-ge>çeteññe [sepete], katın-ġa>katıñña [kadına], vs. Aynı şekilde -ġan, -gen sıfatfiil ekleri de -ñan, -ñen şeklinde değişir. Sözgelimi: min-gen>miññen [binen], vs. KBT’de
söz sonundaki ñ sesinin yazı dilindeki kullanımında bir problem
olmamakla birlikte, söz ortasındaki ñ sesinin daha doğrusu ññ
şeklindeki ünsüz ikizleşmesinin yazımında bazı problemler vardır.
Sözgelimi KBT latin matbuatında toññuz [domuz] şeklinde yazılırken,
kiril matbuatında önceleri tonñuz [тоннгуз] şeklinde, daha sonra ve
günümüzde ise toñuz [тонгуз] şeklinde yazılmaktadır. Aynı şekilde:
caññız [yalnız]> canñız [джаннгыз]> cañız [джангыз], vs. Halbuki
bu son тонгуз [toñuz] ve джангыз [cañız] sözlerinin telaffuzu veya
okunuşu toññuz ve caññız şeklindedir. Yani, ikinci tekil şahıs iyelik
eki ñ sesi hariç, söz ortasında geçen bütün ñ seslerinin olduğu yerde
ünsüz ikizleşmesi vardır ve vurgulu [şeddeli] telaffuz edilir. Aslında
bu gibi sözlerin KBT kiril matbuatındaki doğru yazılışı, KBT latin
matbuatındaki gibi olmalıdır. Sözgelimi: тонгнгуз [toññuz], джангнгыз
[caññız], vs. Veyahut da, KBT kiril yazı dilinde н [n] ve г [g]
şeklinde iki ayrı harfin yan yana getirilmesiyle [нг~ng] telaffuz
edilen ñ sesini doğrudan karşılayan, latin alfabesindeki ñ harfi gibi,
tek bir harf getirilmeli ve söz ortasındaki ññ ikizleşmesi aynı şekilde
ññ şeklinde yazılmalıdır. Öte yandan, ikinci tekil şahıs iyelik ñ
ekinden sonra, yönelme hal -ġa,-ge ekleri ile ilgi hali -nı,-ni,-nu,-nü
ekleri geldiği [s. 154] zaman durum farklıdır. Bu
durumda yönelme hali -ġa,-ge eklerinin başındaki ġ ve g sesleri ile
ilgi hali -nı,-ni,-nu,-nü eklerinin başındaki n sesi doğrudan düşer.
Yani burada ġ, g, n>ñ ses değişmesi ve söz ortasında ññ ünsüz
ikizleşmesi olmaz. Sözgelimi: ata-ñ> ata-ñ-ġa>ata-ñ-a [baba-n-a],
ata-ñ> ata-ñ-nı>ata-ñ-ı [baba-n-ın], vs. Burada söz ortasındaki ñ
sesi vurgulu [şeddeli] olarak telaffuz edilmez ve KBT kiril matbuatında
da doğru olarak: атанга~ataña, атангы~atañı şeklinde yazılır. 7.
Gırtlak ünsüzü [ h³ ]: KBT’deki h³ gırtlak ünsüzünün telaffuzu, TT’deki
gırtlak h sesiyle aynıdır. KBT’de h sesinin bulunduğu sözler yabancı
kaynaklıdır. KBT yazı dilinde h ünsüzü için ayrıca bir harf
belirtilmez. Bu sesin [ve diğer h¹ ve h² seslerinin] KBTKA’daki
karşılığı х harfidir. Sözgelimi: aйхай~ayhay [elbette, tabii ki],
хар~har [dantel], хайда~hayda [haydi], vs. 8. Щ [şç] ve Я [ ya,
â ] sesleri: KBT’de hiçbir şekilde щ [şç] ve я [ya] sesleri yoktur.
KBT’de bu seslerin olduğu sözlerin hepsi Rusça’dır. Öte yandan я harfi,
KBT’de asli olarak â [ince a] sesi olmamakla birlikte, Arapça ve
Farsça’dan girmiş bazı sözlerdeki â sesinin karşılığı olarak yazı
dilinde kullanılmaktadır. Sözgelimi: кяамар~kâmar [kemer], Кязим~Kâzim,
гяўур~gâwur, vs. Bunun dışında, KBT yazı dilinde, bir sözde ya hecesi
varsa veya bir sözde y ve a sesleri yan yana geliyorsa bu daima я [ya]
harfiyle yazılır. Sözgelimi: къоян~qoyan [tavşan], дуния~duniya
[dünya], vs. Dipnotlar [1] Öner, Mustafa., Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara, 1998, s. XXIII. [2]
Baskakov A.N., Appaev A.M., Ahmatov İ.H., Bayramkulov A.M., Boziyev
A.Ü., Goçiyaeva S.A., Jaboyev M.T., Musukayev B.H., Sottayev A.H.,
Habiçev M.A., Karaçay-Malkar Tilni Grammatikası, Nalçik, 1966, s. 8-9. [3]
Hubiylanı M.A., Süyünçlanı A.A., Laypanlanı, K.T., Karaçay Literatura,
Çerkessk, 1988, s. 9-10; Bayçorov, S.Y., Drevnie-Türkskie Pamyatniki
Evropı, Stavropol, 1989, s. 9, 31-33; Hapayeva, S.M., İz İstorii
Sozdaniya Karaçayevo-Balkarskoy Pismennosti, Problemı İstoriçeskoy
Leksiki Karaçayevo-Balkarskogo i Nogayskogo Yazıkov, Çerkessk, 1993, s.
137. [4] Hubiylanı vd., a.g.e., s. 10. [5] Töppeyev,
A.M., Meçilanı Kâzim-Çıgarmalarını Ekitomlugu-I, Nalçik, 1989, s.
11-129; Balkan, Vedat., Kâzim Meçi’nin Doğumunun 140. Yılı Anısına,
Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 20, Eskişehir, 1999, s. 35. [6] Hubiylanı vd., a.g.e., s. 50. [7] Hapayeva, a.g.e., s. 140. [8] Hapayeva, a.g.e., s. 138, 143. [9] Hapayeva, a.g.e., s. 143. [10]
Bilimgotlanı Münir-Laypanlanı Raşid., Leninni Bayragı-Tuvganı Emda Ösüv
Colu, Zamannı Avazı, Çerkessk, 1975, s. 162, 165-166. [11] Hubiylanı vd., a.g.e., s. 11. [12] Baskakov vd., a.g.e., s. 40; Hubiylanı vd., a.g.e., s. 11; Hapayeva, a.g.e., s. 145-146. [13] Aliyev, Umar., Karaçay, Çerkessk, 1991, s. 265. [14] Hubiylanı vd., a.g.e., s. 10-11. [15] Hapayeva, a.g.e., s. 148. [16]
Habiçev M.A., Kratkiy Grammatiçeskiy Oçerk Karaçayevo-Balkarskogo
Yazıka [Tenişev, E.R., Goçiyaeva S.A., Süyünçev H.İ.,
Karaçay-Malkar-Orus Sözlük, Moskova, 1989], s. 89:808-809.
___________________________________________________________________Adilhan Adiloğlu, Karaçay-Balkar Türkçesi Alfabesi ve Ses Bilgisi,
Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 13, Ankara, 2002, s. 143-154.
___________________________________________________________________Yazarla İrtibat :
\n adilhanadiloglu@hotmail.com
|
| Katagori: Makalelerimin | Ekliyen: bagalikaracayli (2010-01-23)
|
| Göster: 1159
| Izlenme orani: 0.0/0 |
Sadece kayitli kullanicilar yorum ekliyebilir [ Kayit Ol | Giriş ] |
| Arama |
|
|
|
|
